Νέες εκδόσεις: Φιλοκαλία - Αββάς Ισαάκ ο Σύρος

Αλιεύματα από το Ιστολόγιο Πέρα από το Άτομο

π. Ευ. Γκανάς, Το φως ξυπνά ακόμη και σήμερα την καρδιά;

Το Φως που ξυπνά την καρδιά
 
Διαλεχτές σελίδες της Φιλοκαλίας για την αυτοσυγκέντρωση, την αυτογνωσία και την νοερά προσευχή
μετ.: Ντίνα Σαμοθράκη
εκδ. Αρμός

Ανθολογία πατερικών κειμένων που γράφτηκαν από τον 4ο ώς τον 15ο αιώνα.

Του π. Ευαγγέλου Γκανά

πηγή: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 3-6-2012

Η επανέκδοση κειμένων από τα οποία μας χωρίζουν αιώνες συνιστά ένδειξη ελπίδας ότι παραμένουν ζωντανά. Προχωρώντας όμως από το ότι στο πώς, θέτοντας δηλαδή το θέμα της ερμηνείας, ο αναγνώστης που ξεφυλλίζει το βιβλίο "Το Φως που ξυπνά την καρδιά", μια ανθολογία από τη Φιλοκαλία που εκπόνησαν οι εκδόσεις Αρμός με νέα μετάφραση της Ντίνας Σαμοθράκη, δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί: Τι ακριβώς είναι η Φιλοκαλία και τι κομίζει στις μέρες μας;

Η Φιλοκαλία είναι μια ανθολογία πατερικών κειμένων που η συγγραφή τους εκτείνεται από τον 4ο μέχρι τον 15ο αιώνα. Η ανθολόγηση εκπονήθηκε από τους Μακάριο Κορίνθου και Νικόδημο τον Αγιορείτη, η πρώτη έκδοση έγινε στη Βενετία το 1782. Στην αρχική τους εμφάνιση τα κείμενα αποτελούσαν γραπτή καταγραφή της θεολογίας και εμπειρίας του μοναστικού βίου, αλλά ταυτόχρονα και της ζωής όλων όσοι έπαιρναν το ευαγγελικό κήρυγμα στην ονομαστική του αξία, μια που ο μοναχισμός προέκυψε ως απόκριση σε αυτό ακριβώς το αίτημα. Στα 1782, η Φιλοκαλία συνιστούσε απόπειρα να προσφερθεί στον Ελληνισμό το απόσταγμα της ορθόδοξης παράδοσης ως η αληθής κατά Θεόν φιλοσοφία, ενάντια στις φιλοσοφικές δοξασίες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού που είχαν αρχίσει να κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στον τόπο μας. Η απόπειρα ναυάγησε, αφού το νεοελληνικό έθνος-κράτος συγκροτήθηκε στηριζόμενο σε οτιδήποτε άλλο εκτός από το πνεύμα της Φιλοκαλίας.

Η Φιλοκαλία δεν υπήρξε εκδοτική επιτυχία. Η δεύτερη έκδοση έγινε μόλις το 1893, η τρίτη το 1957. Από τότε όμως αρχίζει μια παράλληλη άνθηση των φιλοκαλικών εκδόσεων σε Ελλάδα και Δύση. Η Φιλοκαλία θεωρείται πια σαρξ εκ της σαρκός της ορθόδοξης θεολογικής παράδοσης. Η ομόφωνη αυτή αποδοχή δέχθηκε πρόσφατα τα πυρά κάποιων Ελλήνων διανοητών, το έργο των οποίων μάλιστα είχε συνδεθεί με την εκ νέου ανακάλυψη της πατερικής παράδοσης.

Η μία κριτική προέκυψε ως απάντηση στο ερώτημα: πώς είναι δυνατόν να προσλαμβάνεται θετικά η Φιλοκαλία από τη σύγχρονη Δύση ενώ εκφράζει την καρδιά της ορθόδοξης παράδοσης; Η απάντηση που δόθηκε ήταν σε γενικές γραμμές: στη Φιλοκαλία έχουν εμφιλοχωρήσει στοιχεία της δυτικής ατομικής θρησκευτικότητας εις βάρος της θεώρησης της εκκλησίας ως ευχαριστιακού γεγονότος, με άλλα λόγια οι Δυτικοί στη Φιλοκαλία ανακαλύπτουν τον εαυτό τους (Χρήστος Γιανναράς, Ενάντια στη Θρησκεία).

Η δεύτερη κριτική ήταν δριμύτερη. Θεωρώντας τη Φιλοκαλία κείμενο διαμορφωτικό του νεοελληνισμού, προσπάθησε να δείξει ότι η ορθόδοξη βυζαντινή παράδοση περιστέλλεται σε μια αρνησίκοσμη παθητική στάση, αρνείται να αποδεχθεί τη σωματικότητα του ανθρώπου, εξορίζει τη φαντασία, αδυνατεί να προχωρήσει στην εξατομίκευση και, εν τέλει, αποτυγχάνει να διαπλεύσει δημιουργικά τον ιστορικό χρόνο, καταδικάζοντας έτσι τους ορθόδοξους λαούς σε δραματική υστέρηση σε σχέση με τους Δυτικούς (Στέλιος Ράμφος, Το αδιανόητο τίποτα). 

Εδώ δεν θα συζητήσουμε αυτές τις απόψεις, αλλά, ξεκινώντας απ’ αυτές, θα καταγράψουμε κάποιες, αναγκαστικά αποφθεγματικού χαρακτήρα, σκέψεις για τη Φιλοκαλία και την πρόσληψή της σήμερα. ["Ν": κριτική στο βιβλίο του Γιανναρά εδώ, και του Ράμφου εδώ].

Η μειοψηφική μικρά ζύμη

Η Φιλοκαλία δεν μπορεί να αποτελέσει διαμορφωτικό κείμενο για κανένα έθνος ή κοινωνία συνολικά, παρά μόνο για την εκκλησία, το σώμα των πιστών που εκουσίως αποδέχονται την κλήση του Χριστού σε μια ζωή μαθητείας. Η κωνσταντίνεια συνθήκη, που ταύτισε κοινωνία και εκκλησία, κι έγινε σημείο αντιλεγόμενο για τη χριστιανική θεολογία, έχει πλέον εκ των πραγμάτων εκλείψει. Μόνο όσοι συγχέουν τις επιθυμίες τους με την πραγματικότητα αρνούνται να συνειδητοποιήσουν πως η εκκλησία είναι, όπως ήταν πάντα, η μειοψηφική μικρά ζύμη.

Η θεολογία μετά το 1960 διακατέχεται από μια αλλεργία απέναντι στην έννοια της ηθικής, ταυτίζοντας κάθε εκδοχή της με την ευσεβιστική προοπτική στην οποία αντιπαρατέθηκε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ενίσχυση μιας γενικότερης τάσης εντός των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών: οι πεποιθήσεις να μη συναρτώνται με τίποτα το απτό και ορατό στην καθημερινή ζωή. Ανάμεσα στην υιοθέτηση οποιασδήποτε αξίας και στην πρακτική συμπεριφορά του ατόμου δεν υπάρχει οποιαδήποτε κοινωνικά δεσμευτική σχέση. Ως αποτέλεσμα, οι χριστιανοί καταλήγουν να ζουν σαν να μην υπάρχει Θεός. Αντίθετα, στη Φιλοκαλία δεν εξαίρεται κάποιος απισχνημένος ιδεολογικός χριστιανισμός, αλλά η, μέσω της εκκοπής των παθών, της άσκησης των αρετών και της έκχυσης της Χάριτος, μεταμόρφωση του ανθρώπου εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού.

Πρόοδος και ευημερία

Η αντίληψη πως η Φιλοκαλία απέτρεψε τους ορθόδοξους λαούς από την πρόοδο φανερώνει ιδεολογικές προκαταλήψεις καθώς δεν θέτει το κρίσιμο ερώτημα: ποια πρόοδος και τίνος η ευημερία. Διαπιστώνεται σήμερα πως το φιλελεύθερο-εκκοσμικευμένο κράτος συντηρείται από κανονιστικές προϋποθέσεις τις οποίες το ίδιο δεν μπορεί να εγγυηθεί. Πως στη Δύση δεν συγκροτήθηκε τελικά εαυτός, αλλά ένα θρυμματισμένο υποκείμενο που αισθάνεται περιδεές απέναντι στον κόσμο της βίας και της απληστίας που το ίδιο δημιούργησε. Εκεί που κάποιοι διαπιστώνουν άρνηση δημιουργικότητας λόγω ετερόνομης υποταγής σε εξ αποκαλύψεως αλήθειες, η Φιλοκαλία, όπως και το Ευαγγέλιο, βλέπει μια εκκλησία που ως εναλλακτική πόλις φανερώνει με τη ζωή της τις αρετές που ο κόσμος περιφρονεί: την ταπείνωση, την πτωχεία, την ελπίδα, την υπομονή και την αγάπη, τα σημεία της βασιλείας που έρχεται, την ακράδαντη πεποίθησή πως ο Χριστός, κι όχι εμείς, είναι ο Κύριος της Ιστορίας.

Η Φιλοκαλία σε πρώτη ανάγνωση μοιάζει βιβλίο γραμμένο από μοναχούς για μοναχούς. Κυριαρχεί η περιγραφή του εσωτερικού αγώνα και απουσιάζει η ατζέντα του δημόσιου χώρου. Ομως αυτό αποκαλύπτει απλώς τη χριστιανική στρατηγική: οφείλουμε να ξεκινούμε πάντα από τον έσω άνθρωπο. Εμπαθείς άνθρωποι θα συγκροτήσουν σχέσεις αναζητώντας ακριβώς τροφή για τα πάθη τους, όπως τόσο επιτυχημένα περιέγραψαν οι moralistes του 18ου αιώνα. Οποιος δεν διαβάζει τη Φιλοκαλία για να ανακαλύψει αυτάρεσκα τον εαυτό του θα καταλάβει τα εξαιρετικά λόγια του προοιμίου: Ελθετε πάντες όσοι κλήσεως ορθοδόξου τυγχάνετε μέτοχοι, συνάμα Λαϊκοί τε και Μοναχοί, οι την εντός υμών ούσαν του Θεού Βασιλείαν και τον εν τω αγρώ της καρδίας κεκρυμμένον ευρηκέναι σπουδάζοντες θησαυρόν· ος εστίν ο γλυκύς Ιησούς Χριστός.

***

Λαμπρό επίτευγμα: Κριτική έκδοση των Ασκητικών Λόγων του αββά Ισαάκ του Σύρου από τον Ιβηρίτη μοναχό π. Μάρκελλο Πιράρ

 

Πηγή: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2-6-2012

Του Σπύρου Γιανναρά

Αββά Ισαάκ του Σύρου

Λόγοι Ασκητικοί

Κριτική έκδοση και εισαγωγή: Μάρκελλος Πιράρ

Έκδοση Ιεράς Μονής Ιβήρων Αγίου Oρους, σελ. 887

Εναν από τους μεγάλους θησαυρούς της ανθρωπότητας απ’ τον οποίο άντλησαν αναστήματα όπως ο Φίοντορ Ντοστογιέφσκι ή ο προτεστάντης θεολόγος Καρλ Μπαρτ, το corpus των «Ασκητικών Λόγων» του Αββά Ισαάκ του Σύρου (7ος αιώνας), αποκατέστησε στην πρώτη ελληνική κριτική τους έκδοση ο Ιβηρίτης μοναχός Μάρκελλος Πιράρ.

Ο πολύγλωσσος Βέλγος μοναχός, που περιδιαβαίνει με άνεση τη συριακή, αραβική, λατινική και ρωσική βιβλιογραφία, μας παρέδωσε την πρώτη ολοκληρωμένη υπομνηματισμένη ελληνική μετάφραση ενός θεμελιώδους κειμένου της ορθόδοξης Πατερικής γραμματείας, το οποίο γράφτηκε στα συριακά. Η 206 σελίδων εισαγωγή όπου περιγράφεται καταλεπτώς η περιπέτεια της γέννησης της επίτομης έκδοσης (της Ιεράς Μονή Ιβήρων του Αγίου Ορους), προκαλεί ίλιγγο ακόμα και στον ανυποψίαστο αναγνώστη.

Το δυσκολοκατόρθωτο επίτευγμα προκάλεσε τα αβίαστα εύγε των ελάχιστων (δαχτυλοδεικτούμενων) ανά τον κόσμο συριολόγων. Ο ομότιμος καθηγητής της Οξφόρδης Σεμπάστιαν Μπροκ σε επιστολή του προς τον γέροντα Πιράρ εκφράζει τον θαυμασμό του για το εκπληκτικό αυτό ακαδημαϊκό έργο. «Η έκδοσή σας είναι πράγματι κτήμα ες αεί», προσθέτει. Ανάλογα αντέδρασε και η καθηγήτρια της Λουβέν-λα Νεβ, Ταμάρα Παταρίντζε, που εκπονεί την αντίστοιχη γεωργιανή κριτική έκδοση.

Ο γέροντας Πιράρ αντέβαλλε την εγκυρότερη έως τώρα ελληνική έκδοση του Θεοτόκη (1770) με το συριακό κείμενο του 1909, και το συριακό με τα συριακά χειρόγραφα στη συρο-ιακωβιτική και κυρίως στη συρο-μελχιτική εκδοχή τους.  

Όμως ποιος ήταν ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος; Ο αββάς Ισαάκ γεννήθηκε τον 7ο αιώνα στα παράλια της αραβικής χερσονήσου. Χειροτονήθηκε επίσκοπος Νινευής μεταξύ 676-680. Μετά την πάροδο πενταμήνου αποσύρθηκε σε μοναστήρι του όρους Ματούτ και αφιερώθηκε στην προσευχή. Απέφυγε, όπως λέει ο αρχιμανδρίτης Βασίλειος ο Ιβηρίτης, τα ανθρώπινα για να βρει τους ανθρώπους. Εκεί συνέταξε πέντε τόμους διδαχών για τους μοναχούς. Από την εντατική μελέτη έχασε το φως του. 

«Ο Αββάς είναι κριτήριο και μέτρο για τούτη τη ζωή και την άλλη, για τη διαγωγή και το γράψιμο, για τη δράση και τη θεωρία, για την αντιμετώπιση κάθε ευτυχίας ή συμφοράς, για την αποκρυβή και τη φανέρωση, για τη σιωπή και τον λόγο», επισημαίνει ο Βασίλειος. Το έργο αυτό, το οποίο είχε στο προσκέφαλό του, σφράγισε το έργο του Ντοστογιέφσκι: «Η συνάντησή του με τη λαμπρή σκέψη και την -πολύ συγγενική με τη δική του- αγάπη του Ισαάκ του Σύρου που αντηχεί στα λόγια του, έδωσε τη δύναμη στον Ντοστογιέφσκι να αντιληφθεί σαφέστερα ό, τι έως τότε αισθανόταν μέσα του βαθιά, αλλά ακόμα μάλλον ακαθόριστα», σημειώνει η σλαβολόγος καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Κάλιαρι, Σιμονέτα Σαλβεστρόνι. «Εως αν ουν μη ταπεινωθή η καρδία, ού δύναται παύσασθαι του μετεωρισμού». Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που η φράση αυτή του Ισαάκ του Σύρου περιγράφει συνοπτικά αύτανδρο το λογοτεχνικό εγχείρημα του μεγάλου Ρώσου λογοτέχνη.


ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Απλή έκδοση επιλεγμένων αποσπασμάτων του έργου του αγίου Ισαάκ, στα νέα ελληνικά, είναι το βιβλίο του Π. Σωτήρχου Ο εμός Φιλόσοφος. Προτείνεται για κάθε αναγνώστη και αναζητητή. 

Επίσης, διαβάστε Φιλοκαλία εδώ.

Από τον Αββά Ισαάκ στον Ντοστογιέφσκι

Γνωρίστε τρεις ακόμη Αγιορείτες από χώρες-έκπληξη (υπάρχουν πολλοί): τον π. Ισαάκ Ατταλάχ το Λιβανέζο, τον π. Συμεών από το Περού (& αποσπάσματα από το βιβλίο του Νηφάλια Μέθη) και τον Αμερικανό π. Αλέξιο Τrader.